گزارشی از یك مقاله پژوهشی كاربردی
رسانه های اجتماعی و مسأله آب
خرید و فروش حیوان خانگی: صحبت کردن درباره مسأله آب در شبکه های اجتماعی آسان تر و متفاوت تر از اظهارنظر در رسانه های رسمی مانند تلویزیون است چونکه قید و بندهای اقتصادی و محدودیت های زمان و هزینه در رسانه های اجتماعی کمتر است.
«رسانه های اجتماعی و مسأله آب»(۱) عنوان مقاله ای است که «فرزاد غلامی» عضو هیات علمی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران به رشته تحریر درآورده است. غلامی در این مقاله این پرسش را مطرح می کند که یک متخصص علوم اجتماعی چگونه می تواند به موضوع آب ورود کند و در پاسخ می گوید: «متخصص علوم اجتماعی نمی تواند راهکارهای مدیریتی برای منابع آب عرضه نماید چونکه چنین وظیفه ای ندارد که وضعیت مدیریت آب را برمبنای فاکتورهای منابع آب تبیین کند. برای محقق علوم اجتماعی مسأله این اسـت که بتواند بگوید کـه از ترکیب تعاملات اجتماعی چگونه مسأله ایجاد می شود. به عبارت دیگر، علوم اجتماعی باید بتواند به ما بگوید که در جامعه ما درباره مسأله آب چگونه صحبت می شود، مسأله برای عموم چگونه فهم می شود و در نتیجه، مسأله ای که ماهیت علمی و تخصصی دارد، چگونه به مسأله ای اجتماعی و عمومی قابل فهم تبدیل می شود؟»
استاد دانشگاه تهران در ادامه بحث خود می نویسد: یکی از الزامات چنین موردی این است که مسأله مورد بررسی ما از اقتدار علمی و اعتبار داده ها برخوردار باشـد. حال پرسش این اسـت که آیا در جامعه ما متخصصان مدیریت منابع آب، داده های علمی کافی برای فهم مسأله در اختیار دارند؟ بعنوان مثال، در جامعه ما هنوز پیمایشی جهت بررسی سواد آب انجام نشده اسـت در صورتیکه در خیلی از کشورها همچون کانادا و استرالیا این اتفاق افتاده است و حتی در کشوری مانند هند، بنیاد سواد آب شکل گرفته است. بنابراین، هنوز در جامعه ما داده های کافی برای تحلیل مسأله آب یا جمع آوری نشده است یا از دسترس خارج می شود.
بُعد دوم مسأله، وجـود مروجانی است که بتوانند مسأله آب را بعنوان یک مسأله علمی به زبانی عام و قابل فهم به سطوح جامعه منتقل کنند. از سـوی دیگر، برای ساخت موفق مسأله محیط زیست و آب باید مسأله به انـدازه کافی مـورد توجه رسانه قـرار بگیرد. به عبارت دیگر با برجسته سازی رسانه ای، مسأله یک بعد تراژدیک پیدا کند که بتوان در فضای عمومی درباره آن گفت و گو شکل داد.
همچنین وجـود حامیان نهادی برای فهم مسأله محیط زیستی از اهمیت خاصی برخوردارست و از ایـن رو، حـضـور نهادها برای پشتیبانی از شکل گیری گفت و گو پیرامون مسأله محیط زیست و آب در عرصه عمومی، امری لازم است.
ویژگی های مسأله اجتماعی و تطبیق آن با مسأله آب در جامعه ایران
غلامی برای مساله اجتماعی سه خاصیت نام می برد و می نویسد: اولین ویـژگی مسأله علوم اجتماعی ایـن اسـت کـه باید عمومی باشد؛ یعنی بر زندگی عده زیادی از مردم، نه فقط تأثیرگذار باشد بلکه تأثیر منفی بگذارد. مسأله آب این خاصیت را در خود دارد. به عبارت ساده تر، بخش های بزرگی از جامعه ما در استانهای مختلف درگیر مسأله آب هستند و تأثیر منفی مسأله روی زندگی آنها مشخص است.
دومین خاصیت این که باید ادراک منفی از مسأله وجـود داشته باشد و جامعه نگران شود که تبعات آن چیست؟ موضوعی که دارای دو بُعد نخبگانی و اجتماعی اسـت؛ یعنی زمانی که موضوع در سطح دغدغه نخبگانی باقی بمانند نمی توان آنرا یک مسأله اجتماعی برشمرد. تقریباً در دو دهه گذشته ما با این مساله مواجه بوده ایم که نخبگان پیرامون این قضیه بحث کرده اند که با بحران روبرو می باشیم و سرنوشت آب چه خواهد شد. سومین خاصیت این که مسأله هم بُعد عینی و هم ذهنی داشته باشد. بُعد عینی به این معنا است که شخص ببیند که در تجربه زیسته با چالشی به نام آب مواجه می باشد و بُعد ذهنی این که انسان نسبت به این چالش، بیاندیشد و آنرا درک کند اما اگر میان بُعد عینی و ذهنی شکاف وجود داشته باشد و مسأله آب قابل مشاهده باشد و شخصی به آن اهمیت ندهد، ما با یک مسأله پنهان اجتماعی روبرو می باشیم.
یـکـی از دلیلهای مسأله پـنهان اجتـمـاعی، عــدم آگـاهی است که می تواند از سیاست گذار و مصرف کننده ناشی شود و دلیل دیگر ایـن عـدم آگـاهـی، ناشی از درک نـادرسـت از شرایط اقلیمی جامعه ایران است.
استاد دانشگاه تهران مساله پنهان اجتماعی را اینطور توضیح می دهد: یـکـی از دلیلهای مسأله پـنهان اجتـمـاعی، عدم آگاهی است که می تواند از سیاست گذار و مصرف کننده ناشی شود. البته فارغ از اینکه سهم هر یک چقدر است. برای مثال، وقتی یک خانوار یک ساعت شیر آب را باز می گذارد و بعد هیچ تنبیهی برای آن مصرف کننده در نظر گرفته نمی شود؛ یعنی هنوز بُعد عینی مسأله کمبود آب هم برای او شکل نگرفته است. دلیل دیگر ایـن عدم آگاهـی، ناشی از درک نادرسـت از شرایط اقلیمی جامعه ایران است. جالب است بدانیم که در یک نظرسنجی، حدود ۳۸ درصد از پاسخگویان باور نداشتند که ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک اسـت! حتی بارها در فضای رسانه ای دیده شده است که مسأله آب را با نگاه سیاسی نادرست تحلیل کرده اند تا جایی که در یک رسانه اذعان می شود که بحران آب چنانچه گفته می شود جدی نیست! همه اینها نشان دهنده عدم آگاهی در ابعاد مختلف است.
ویژگی دیگری که اینجا وجـود دارد ایـن اسـت که مسأله اجتماعی به نابرابری منجر می شود و مسأله آب این خاصیت را نیز دارد. چنان که در خیلی از نقاط ایران از خوزستان و سیستان تا کردستان بیشتر از جاهای دیگر و برای مثال شهروندان آن مناطق نسبت به یک شهروند تهرانی بـار ایـن نابرابری را بیشتر به دوش می کشند.
آخرین خاصیت مسأله اجـتـمـاعی چـنـد بُعدی بودن و غیرخطی بودن است و از این منظر نیز نمی توان مسأله آب را خطی و تک وجهی دید. با این اوصاف می توان با دو رویکرد به مسأله آب نگاه کرد؛ رویکرد اول رویکرد فناوری محور و مبتنی بر داده ها و سازه های فنی و مهندسی است که در عمل نشان داده است به چه چیزی منجر می شود. رویکرد دوم، رویکرد رفتارمحور است و تجربه کشورهای دیگر نشان داده است که حل چالش های محیط زیستی خصوصاً در مسأله آب، با این رویکرد منطقی تر است. تمرکز این رویکرد بر فرهنگ و ارتباطات است؛ یعنی ما بتوانیم مسأله ای مثل آب را از دید اجتماعی بنگریم و ابعاد اجتماعی آنرا مورد توجه قرار دهیم. رسانه های جمعی شامل رسانه های جریان اصلی(رادیــو، تلویزیون و مطبوعات) و هم شبکه های اجتماعی یکی از متغیرهای کلیدی هستند. در مطالعات رسانه های جمعی، مفهوم چارچوب بندی مطرح است که منشأ برساخت گرایی دارد؛ یعنی در فضای رسـانـه، تعریف مشکل، ارزیـابـی مسأله و ارائـه راهکار چگونه صورت می گیرد. چرا چارچوب بندی رسانه ای مهم اسـت؟ دلیل آن ایـن اسـت که نحوه ارائـه مسأله توسط رسانه بر ادراک مخاطب تأثیرگذار است. خصوصاً درباره مسائلی که مخاطب درباره آن دیدگاه مشخصی ندارد یا مسأله پیچیده و دارای ابعاد فنی است.
تفاوت مسأله آب از دید جریان اصلی با رسانه های اجتماعی
رسـانه هـای اجتماعی یا جایگزین با رسـانه هـای جریان اصلی دارای چند تفاوت هستند؛ اولین تفاوت آنها ایـن است که رسانه های اجتماعی از قید و بندهای سیاسی- اجتماعی تـا حدودی آزادتر هستند؛ یعنی ابـراز نظر دربـــاره مسأله آب در شبکه های اجتماعی بسیار آسان تر و متفاوت تر از اظهارنظر در رسانه های رسمی مثل تلویزیون است. قید و بندهای اقتصادی و محدودیت های زمـان و هزینه نیز در رسانه های اجتماعی کمتر است. بنابراین، رسانه های اجتماعی می توانند کمپین آب ایجاد کنند که امـروزه ما آنرا در فضای توئیتر و اینستاگرام می بینیم. از طرف دیگر، رسانه های اجتماعی برای روزنامه نگاران و متخصصان محیط زیست، دسترسی به داده های محلی را آسان تر می کند.
رسانه های اجتماعی می توانند کمپین آب ایجاد کنند که امـروزه ما آنرا در فضای توئیتر و اینستاگرام می بینیم. از طرف دیگر، رسانه های اجتماعی برای روزنامه نگاران و متخصصان محیط زیست، دسترسی به داده های محلی را آسان تر می کنند.
نگاه غالب در فضای رسانه های جریان اصلی، مسأله توسعه پایدار و نتایج آنست که به فقر، مهاجرت، حاشیه نشینی و... منجر می شود؛ چنین نگاهی گویای این حقیقت است که ما برخلاف غرب که بواسطه محیط زیست که به رشد اقتصادی دست یافت منابع طبیعی را هدر داده و به رشد اقتصادی نرسیده ایم اما رسـانه هـای اجتماعـی، نـگـاه هـای انـتـقـادی را کـه در رسـانـه هـای جـریـان اصلی امـکـان بــروز نـدارند، برجسته می کنند. همچون این که بـه مـا می گویند اقتصاد سیاسی آب هـم مسأله مهمی اسـت. این که چه افرادی بر سدسازی و پـروژه هـای انتقال تاکید دارنـد و منافع اقتصادی آن نصیب چه گروهی می شود؟
نگاه به آب از منظر عدالت، موضوع دیگری است که در رسانه های اجتماعی اتفاق می افتد؛ یعنی این رسانه ها هستند که مسأله آب در خوزستان، اصفهان و چهارمحال بختیاری را بعنوان یک مسأله عدالت اجتماعی مطرح می کنند پس نباید آنرا به رویکرد های فنی و مدیریتی تقلیل داد. همچنین، نادیده گرفتن زنان در رسانه های جریان اصلی بعنوان قسمتی از جامعه که مسأله آب متوجه آنها اسـت، نیز اتفاقی دیگری است که در این بین می افتد. این که آب برای توسعه است یا آب بعنوان یکی از ارکـان طبیعت از نظر ماهیتی مهم اسـت، بیشتر در رسانه های اجتماعی مطرح می شود. حتی در رسانه های اجتماعی رگه هایی از افراط گرایی سبز نیز دیده می شود که اعتقاد دارند باید اولویت با محیط زیست باشد و راهکارهای سخت گیرانه ای نسبت به انسان می دهند.
در نتیجه، نکته ای که وجود دارد این است که زمانی که ما از نظر سیاسی و اجتماعی، امکان مشارکت را محدود می نماییم، مسأله ای مثل آب موجب می شود که کنشگری سیاسی به کف جامعه بیاید و در بلندمدت تبعات خاص خودرا خواهد داشت. بدین سبب بطور قطع افزایش مشارکت در بخش های مختلف جامعه برای حل مسائل بهتر از کاهش آنست که بسیار قابل تأمل است.
راهکار چیست؟
اگر مسأله آب را بعنوان یک مسأله اجتماعی در نظر بگیریم، راه حل مبتنی بر تغییرات در سطح کلان و نهادی است. این راهکار ها باید مبتنی بر شرایط زمانی و مکانی باشد و مسأله آب بعنوان یک مسأله مجزا دیده نشود.
مـا تا زمانی کـه نتوانیم شـرایط را برای بهبود وضعیت اقتصادی فراهم نماییم، همه سیاست های اجـرایـی عدالت را مبنا قـرار دهیم و سرمایه اجتماعی را بـه گـونـه ای تقویت نماییم کـه پیام مـا بـه شیوه تخالفی خوانش نشود، نمی توانیم به نتیجه درست برسیم. در محیط دانشگاهی نیز راه حل در مسأله محوری تحقیقات است که مبتنی بر اعتماد به دانشگاهیان در پیش گرفته شود. مجموع همه این شرایط به ما می گوید که ضـروری است اولویت های کشور را برمبنای مسائل واقعی جامعه صورت بندی نماییم و برمبنای آن به تصویب قوانین و راهکار ها بپردازیم.
در فـضـای رســانــه ای هـم رسـانـه هـای جـریـان اصـلـی و هم رسانه های اجتماعی مهم هستند. رسانه های جریان اصلی از این نظر مهم هستند که با بهره گیری از فضای نهادی و ساختاری خود بتوانند مسائل محیط زیستی را به شکل صحیح توسط مروجان به زبانی قابل فهم و ساده برای عموم جامعه مطرح کنند و رسانه های اجتماعی نیز بدین سبب حائز اهمیت هستند که بتوانند رویکرد انتقادی در پیش بگیرند و از این حیث بر رسانه های جریان اصلی نیز تأثیرگذار باشند. در نتیجه اینها ما به شهروندی دارای سواد محیط زیستی و سواد آب می رسیم که بجای قیمت آب به ارزش آب می اندیشد.
پی نوشت
۱. علوم اجتماعی و مسأله آب در ایران، فصلنامه اندیشکده تدبیر آب در ایران، سال دهم، شماره سی و پنجم، زمستان ۱۴۰۰.
منبع: petfind.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب