به بهانه روز درختكاری؛
از بیابان زایی تا بیابان زدایی
به گزارش خرید و فروش حیوان خانگی ایسنا/بوشهر درخت و درختكاری از دیرباز در فرهنگ ملی و دینی ما ایرانی ها ارزش و اهمیت ویژه ای داشته و ایرانی ها همواره درخت را مقدس شمرده و از آن حفاظت می كردند. امروز هم ۱۵ اسفند ماه مصادف با روز درختكاری است؛ روزی كه نماد فرهنگی یك جامعه در آن تجلی می یابد.
پرویز دانش پور، معاون فنی اداره ی كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر در مورد اهمیت درخت و درختكاری به ایسنا می گوید: «با توسعه ی جوامع و تغییر نیازها و افزایش استفاده از منابع طبیعی در قرن اخیر، اهمیت و لزوم توجه به درخت و فضای سبز بیشتر از گذشته شده و امروزه یكی از شاخصهای توسعه، میزان توجه یك جامعه و دولت به توسعه ی فضای سبز است.»
وی ادامه می دهد: «توسعه می تواند توسعه ی فیزیكی كه بیشتر رشد یك سری شاخص ها است، باشد. اما توسعه ی پایدار، توسعه ای است كه با رعایت و ملاحظه ی نیازهای نسل آینده به توسعه ی نسل حاضر بپردازد. محور اصلی توسعه ی پایدار حفظ منابع طبیعی و توجه به محیط زیست انسان ها است و جوامع متمدن كه به توسعه ی پایدار روی آورده اند، حفظ درختان یا گسترش و توسعه ی درختكاری را سرلوحه ی اقدامات توسعه ای خود قرار داده اند.»
دانش پور با اشاره به اینكه در جامعه ای پیشرفته كلنگ یك پروژه تنها در صورت ارزیابی و رعایت مسائل محیط زیستی آن جامعه زده می شود، اذعان می كند: «در ایران هم ما قانون ۲۵ درصد فضای سبز را داریم كه همه ی پروژه ها ملزم به اجرای ۲۵ درصد از مساحت خود به درختكاری و فضای سبز هستند. حفظ و حراست از درخت یا هر نوع پوشش گیاهی، یك حركت فرهنگی در جامعه و نشان دهنده ی فرهنگ بالای آن جامعه و مردمانش است.»
این كارشناس در ارتباط با وضعیت فعلی بیابان زدایی بیان می كند: «برای اینكه بتوانیم یك ارزیابی از وضعیت بیابان زدایی در استان و كشور عرضه دهیم، ابتدا باید تعریفی از بیابان زایی و بیابان زدایی داشته باشیم. بنا به تعریف كنوانسیون مقابله با بیابان زایی، هر نوع تخریب سرزمین در مناطق خشك، نیمه خشك و خشك نیمه مرطوب در اثر عوامل طبیعی یا عوامل انسانی را بیابان زایی می گویند. با اینكه بیابان های مركزی ایران بر اثر عوامل طبیعی به وجود آمده اند، اما پدیده ی بیابان زایی در قرن اخیر بیشتر نتیجه ی دخالت عوامل انسانی است.»
وی در ادامه می گوید: «با افزایش جمعیت انسانی، نیازهای انسان ها هم افزایش یافته كه منجر به استفاده ی بیشتر از منابع موجود جهت تأمین نیازها شده است؛ این چنین كه منابع آبی، خاكی و گیاهی كه عمده ی منابع طبیعی موجود روی زمین هستند، مورد استفاده ی بیش از اندازه انسان همچون استفاده ی بی رویه از منابع آب زیرزمینی، استفاده ی نادرست از جنگل ها و مراتع و استفاده ی بیشتر از توان از خاك های زراعی شده است.»
معاون فنی اداره ی كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر می افزاید: «این وضعیت در كنار تغییرات اقلیمی روی كره ی زمین – مانند گرم شدن جهانی كره ی زمین و خشكسالی های ممتد - سبب ایجاد بیابان زایی های گسترده در كشورها شد؛ به صورتی كه سازمان ملل در سال ۱۹۹۴ با تشكیل كنوانسیون بیابان زدایی توجه دولت ها و جامعه ی جهانی را به این پدیده جلب كرد و در آن كنوانسیون چارچوب هایی برای مهار بیابان زایی تصویب گردید كه دولت ها ملزم به رعایت و اجرای آنها هستند. كشور جمهوری اسلامی ایران از نخستین كشورهایی بود كه به این كنوانسیون پیوست و تابحال اقدامات مهم و مؤثری در این راستا انجام داده است.»
این مسئول ضمن بیان اینكه هم اكنون بیابان زدایی در كشور یكی از طرح های محوری و اجرایی دولت می باشد و سالانه اعتبارات قابل توجهی به آن اختصاص پیدا می كند، خاطرنشان كرد: «در دو سال گذشته و با افزایش گرد و غبار و جهت مقابله با ریزگردها كه یكی از مظاهر بیابانی شدن اراضی محسوب می شوند، از محل صندوق توسعه ی ملی اعتباراتی اختصاص یافته كه طی پروژه های مصوب خود هزینه می شوند.»
به نقل از این كارشناس، با شروع اقدامات بیابان زدایی در كشور، استان بوشهر از اولین استان هایی بود كه اقداماتی جهت تثبیت شن های روان و مقابله با بیابان زایی در مناطقی مانند چاهكوتاه بوشهر و بردخون دیر از سال های آغازین دهه ی ۵۰ انجام داد كه با گذشت حدود ۵۰ سال از بیابان زدایی در استان بوشهر و مشاهده ی نتایج آن در مناطق مختلف استان مانند سركره، گندم ریز، چاخانی، دشتستان، بندر ریگ در گناوه، چاهكوتاه در بوشهر و بردخون در دیر می توان ارزیابی مثبتی از اقدامات گذشته داشت. اما با عنایت به تغییرات شدید اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی جوامع محلی كه در كنار این بیابان ها زندگی می كنند و همینطور با تغییر بینش و نگرش دولت ها و مردم به این موضوع، با كمك نتایج تحقیقات و پژوهش های جدید می توان با رویكردهای نوین، ارزیابی دقیق و علمی تری از اقدامات گذشته به مبحث بیابان زدایی داشت.»
دانش پور در پاسخ به این پرسش كه چند هكتار از اراضی استان را جنگل ها تشكیل داده و پوشش گیاهی این جنگل ها در چه وضعیتی به سر می برند، عنوان می كند: «استان بوشهر با قرار گرفتن در منطقه ی خشك و نیمه خشك و با بارندگی میانگین ۲۵۰ میلی متر در ناحیه ی رویشی خلیج عمانی قرار دارد. ایران با عنایت به نوع پوشش گیاهی، به پنج ناحیهی رویشی تقسیم شده كه استان بوشهر حدود ۲۲۷ هزار هكتار جنگل طبیعی و حدود ۳۴ هزار هكتار جنگل دست كاشت دارد.»
معاون منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر ادامه می دهد: «عمده ی درختان جنگلی استان بوشهر را كنار، بنه، بادام كوهی، كلخنگ، انواع آكاسیا و كهور ایرانی می سازند. جنگل های دست كاشت هم علاوه بر درختان مذكور، كهور پاكستانی را هم شامل می شوند كه به صورت توده های جنگلی در نقاط مختلف استان وجود دارند. علاوه بر این درختان، درختچه ها، بوته ها و گیاهان علفی باارزشی مانند استبرق، اشك و گون هم در مناطق بیابانی استان رویش دارند. عمده ی رویشگاه های استان مراتع متوسط و فقیر هستند و كمتر از یك درصد از مراتع استان را مراتع خوب یا مشجر می سازند.»
پرویز دانش پور در مورد چگونگی ایجاد بیابان زایی توضیح می دهد: «همان طور كه عرض كردم، بیابان زایی نتیجه ی عوامل طبیعی و انسانی است. عوامل طبیعی مانند تبخیر بالا، بارش كم و خشك و شور بودن اراضی سبب شده تا برخی نواحی مانند كویر لوت و دشت كویر بعنوان بیابان قلمداد شوند. یك سری عوامل انسانی هم هستند كه سبب بیابانی شدن اراضی شده اند؛ برای مثال، اراضی مرتعی كه تغییر كاربری یافته و به اراضی كشاورزی تبدیل گشته اند یا اراضی دیم زار كم بازده كه در سال های پربارش به زیر كشت دیم رفته اما در خشكسالی ها رها می شوند و به علت عدم پوشش گیاهی، منشأ گرد و غبار هستند.»
او ادامه می دهد: «یكی دیگر از عوامل، برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و نفوذ آب های شور و شور شدن آب و خاك است كه خاك را فقیر، سست و آماده ی فرسایش می كند. بوته كنی در مراتع هم عامل دیگری است كه توسط جوامع روستایی یا عشایری اتفاق می افتد. همینطور قطع جنگل ها و تبدیل اراضی جنگلی به اراضی مسكونی و كشاورزی هم از عوامل انسانی بیابان زایی به شمار می روند.»
این كارشناس كشاورزی و منابع طبیعی با اشاره به اینكه برای به دست آوردن فاصله ی بیابان زایی تا بیابان زدایی باید اقدامات خویش را در هر دو زمینه ارزیابی نماییم، خاطر نشان می كند: «ما هر چقدر هم كه اقدامات مقابله ای با بیابان زایی را توسعه داده و پروژه های بیابان زدایی را انجام دهیم، اگر نتوانیم یا نخواهیم عوامل بیابان زایی را كنترل نماییم، این فاصله زیاد خواهد بود. برای مثال، در سال های اخیر اقدامات گسترده ای در اداره ی كل منابع طبیعی استان بوشهر در زمینه ی آبخیزداری، آبخوان داری، مدیریت رواناب ها و كنترل سیلاب ها با هدف تقویت سفره های آبی و زیرزمینی اجرا شده اما اگر برداشت از این سفره ها نامتوازن و بیش از اندازه متعارف باشد، بیلان سفره های آبی زیرزمینی منفی خواهد بود. ما در كنار بیابان زدایی باید استراتژی ها و رویكردهایی مبتنی بر حفظ منابع طبیعی در كشاورزی، صنعت، معادن و خدمات داشته باشیم.»
او می گوید: «یكی از نخستین اقدامات در جهت بیابان زدایی در كشور كه در استان ما هم انجام شد، مالچ پاشی بود. مالچ پاشی یك واكنش فوری به بیابان زایی با هدف كنترل و تثبیت كانون های بحران فرسایش بادی و تثبیت شن های روان در مناطقی با كانون های فعال و حركت های شدید تپه های شنی است كه همراه و هم زمان با آن باید بذرپاشی، بذركاری و نهال كاری با نهال هایی با ریشه دوانی سریع و گسترده انجام شود؛ بنابراین، اقدام مهم بعدی، نهال كاری، بذركاری، بذرپاشی و بوته كاری و به صورت كلی، كاشت گیاه متناسب با منطقه و با هدف توسعه ی فضای سبز بر روی اراضی بیابانی است تا با تثبیت خاك ها از حركت آنها جلوگیری شود.»
دانش پور همچنین می افزاید: «اقدام بعد، مدیریت رواناب ها است. برخی مناطق بیابانی مراتع فقیر یا بسیار فقیر و دارای رواناب هستند كه در زمان بارندگی با سرعت از دست می روند اما با اقداماتی مانند راه اندازی هلالی آبگیر یا چاله های فلسی، این رواناب ها كنترل شده و در زمین نفوذ می كنند كه با عنایت به بذر موجود در خاك، در همان نقطه پوشش گیاهی بوجود آمده و لایه ای تثبیت كننده از گیاهان بر روی خاك تشكیل می شود. همینطور از دیگر اقدامات اجرایی برای بیابان زدایی، اجرای بادشكن زنده یا غیر زنده در اطراف مزارع است. در بردخون دیر نمونه های موفقی از این كار داریم كه در یك یا چند ردیف اطراف مزارع، نهال های مقاوم به خشكی كاشته می شود و این نهال ها وقتی بزرگ می شوند، همچون یك دیوار سبز، سرعت و شدت باد را كم می كنند.»
بنا به نقل از این مسئول، برای انتخاب گونه های گیاهی جهت بیابان زدایی، باید شاخص هایی را در نظر گرفت. یكی از این شاخص ها، مقاومت در مقابل خشكی است. با عنایت به این كه مناطق بیابانی عمدتاً مناطق خشك با تبخیر بالا و بارش كم و سطح پایین سفره های آبی و زیرزمینی هستند، گونه ی انتخابی باید در مقابل خشكی مقاوم بوده و نیاز آبی بالایی نداشته باشد. دومین شاخص، سطح تبخیر و تعریق پایین گیاه است كه برای این منظور هم از گیاهان پهن برگ استفاده نمی گردد. شاخص بعدی این است كه گیاه باید بومی منطقه باشد. با عنایت به نیازهای اكولوژیكی هر گونه و سازگاری آن با تغییرات محیطی منطقه، گونه های بومی رشد و استقرار بهتری دارند؛ بنابراین ترجیحاً باید از گونه های بومی منطقه استفاده گردد و آخرین شاخص، سریع الرشد بودن گونه است. از آن جایی كه در بیشتر مناطق بیابانی ما، تپه های شنی و ماسه های روان سریعاً نهال های كوچك را می پوشانند، باید نهال هایی برگزید كه سریع الرشد باشند.»
دانش پور در توضیح چگونگی امكان رصد و پایش وسعت بیابان زایی در ایران به ایسنا پاسخ می دهد: «در كشور ایران و به تبع آن در استان بوشهر، مطالعاتی در مورد وسعت بیابان ها و كانون های بحرانی فرسایش بادی انجام شده كه احتیاج به بازبینی دارند. برای مطالعه و رصد و پایش بیابان زایی با استفاده از تصاویر ماهواره ای و بازدیدهای میدانی در پژوهش های دوره ای چند ساله، روند بیابانی شدن را می توان رصد كرد.»
معاون فنی اداره ی كل منابع طبیعی و آبخیزداری استان بوشهر با تاكید بر اینكه راه كارهای عملی برای پیشگیری از نابودی منایع طبیعی، استفاده از نسخه ی توسعه ی پایدار در برنامه های توسعه ای كشور بوده و پیوسته باید همه ی اقدامات توسعه ای در بخش های اقتصادی و صنعتی ما را در بر گیرد، اظهار می دارد: «ما باید درك نماییم در كشور خشك و نیمه خشك ایران منابع محدودی از آب، خاك و گیاه داریم كه باید به درستی از آن استفاده نمود. دو ركن اصلی توسعه ی پایدار دولت و مردم هستند كه دولت با تعیین استراتژی های كلان در تمام بخش ها كه توجه به محیط زیست و منابع طبیعی را می طلبد و مردم بعنوان بهره برداران اصلی منابع طبیعی، در این جریان نقش ایفا می كنند.»
او می افزاید: «با توجه به تنوع و گستردگی منابع طبیعی و نفوذ اثرات آن در زندگی همه ی مردم، دولت ها تنها می توانند سیاستگذار باشند و مردم خودشان باید در حفاظت و توسعه ی منابع طبیعی مشاركت كنند و جدیدترین رویكرد سازمان منابع طبیعی هم توجه به مشاركت مردم است. ما در بحث مشاركت مردم جهت حفظ و توسعه ی منابع طبیعی، اقدامات گسترده ای انجام داده ایم. همینطور در استان بوشهر بعنوان نخستین پایلوت های كشوری، طرح توسعه ی مشاركت مردمی در مدیریت منابع طبیعی را در سطح ۶۱ هزار هكتار انجام داده و توانسته ایم بعد از ۵ سال مدیریت منابع طبیعی را در منطقه نهادینه كنیم؛ به صورتی كه حالا مردم با تشكیل تعاونی خودشان برای منابع طبیعی تصمیم می گیرند كه چگونه از آن حفاظت كرده و آنرا احیا كنند. این تعاونی یك صندوق اعتباری تشكیل داده كه از منابع مالی مردمی جهت اجرای پروژه ها استفاده می شود و هدف نهایی این طرح همان ترسیب كربن است.»
این كارشناس در انتها بیان می كند: «كشورهای زیادی متأثر از بیابان زایی بوده كه طبق كنوانسیون بیابان زدایی ملزم به اجرای مفاد معاهده ی بین المللی این كنوانسیون هستند. چین یكی از كشورهای موفق در بیابان زدایی است كه سطوح زیادی از بیابان های خویش را جنگل كاری كرده است. ایران هم تجربیات خوبی دارد كه كشورهای منطقه علاقمند به فراگیری این تجربیات هستند. همینطور استان بوشهر یكی از استان های پیشرو در طرح های بیابان زدایی در ایران است كه كارشناسان زبده ای در این حوزه دارد.»
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب